غلامرضا هوائی- دکترای مهندسی سازه
ساختمان تجاری پلاسکو واقع در چهار راه استانبول تهران در ساعات اولیه صبح امروز سی ام دیماه 1395 پس از آغاز آتشسوزی در یکی از طبقات فوقانی آن و حدود 3 ساعت مقاومت در برابر آتش در نهایت بر اثر وسعت و شدت حرارت ناشی از آتش سوزی گسترده فرو ریخت. این خبری بود که همه رسانه های داخلی و حتی رسانه های خارجی از امروز بر آن متمرکز شده اند. در توضیح این خبر اینکه ساختمان موسوم به پلاسکو به مساحت اعیانی حدود 33000 مترمربع در 17 طبقه (زیرزمین، همکف و 15 طبقه بالای همکف) و در سال 1339 در تهران ساخته شده و در زمان خود بلندمرتبه ترین ساختمان پایتخت و بقولی اولین سازه اسکلت فلزی ایران بوده است. نگارنده با توجه به اطلاعات علمی و حرفهای که هم از جهت معلمی دانشگاه و هم از جهت سالها مسئولیتهای حرفه ای از جمله مدیریت مقررات ملی کشور دارم در این یادداشت برای اینکه بتوان از وقوع چنین حوادثی جلوگیری کرد در چند خط به این حادثه و درسهایی که باید از آن گرفت و البته بکار بست میپردازم. ضمناً به روح بلند آتش نشانانی که جان عزیز خویش را غیرتمندانه نثارکردند عمیقاً درود میفرستم و از همه امدادگران و نیروهای حاضر در صحنه که فداکارانه برای نجات جان همکاران و مردم عزیز تلاش میکنند خالصانه متشکرم.
1- هر چند در سالهای اخیر و با رشد جمعیت در ایران و در کنار آن توسعه شتابان کشور در سالهای بعد از انقلاب اسلامی، محدودیتهای زمین و بهای آن و سیاست اغلب دولتها مبنی بر توسعه عمودی شهرها، بلندمرتبه سازی و آپارتمان نشینی بشدت گسترش پیدا کرده و این رویه تا جایجای شهرهای کشور توسعه یافته است، اما باید بپذیریم که هنوز به مهمترین عنصر متراکم نشینی یعنی ایمنی بدرستی اهمیت نمیدهیم. گذشته از اینکه مسئولین مربوطه از جهات مختلف (تدوین مقررات ایمنی و کنترل آن) چقدر مسئولند، نکته مهم این است که اصولاً خودمان نیز علیرغم آسیبهای متعددی که از حیث عدم رعایت مقررات ایمنی دیده ایم به آن بی توجهیم. در خصوص حادثه ساختمان پلاسکو نیز دقیقاً همین است. ساکنان، بهره برداران و مالکان علیرغم تذکرات و اخطارها، ایمنی را بطور کامل رعایت نکرده اند و به عبارتی در جهت حفظ سرمایه های خود برای آن هزینه لازم را ننموده اند و نتیجه آنکه بر اثر یک سهل انگاری بیش از 600 میلیارد تومان سرمایه مستقیم ملکی و با ملاحظه محتویات واحدهای تجاری، نزدیک به 1500 میلیارد تومان آنها از بین رفت. خانواده های بسیاری داغدار شد. دولت و شهرداری هزینه های بسیاری هم از جهت امداد و نجات و هم عواقب بعد از آن متحمل شدند. رفت و آمد عادی مردم در آن منطقه از شهر برای ساعتها و روزها دچار مشکل شد و بازاری که بخش مهمی از پوشاک شب عید مردم را تأمین کرده بود علاوه بر هدررفت محصولات آن تورمی نیز به این بخش وارد کرد و ...
2- پرسشی که در اینجا مطرح میشود این است که اصولاً وضعیت مقررات و ضوابط ایمنی در کشور ما چگونه است و متصدی تدوین مقررات و کنترل ایمنی در ساختمانها کیست؟ واقعیت این است که خوشبختانه هر آنچه درخصوص حفظ ایمنی در ساختمانها مورد نیاز بوده از مبحث 12 مقررات ملی ساختمان (ایمنی) و مباحث چهارم و بیست و دوم همین مقررات (الزامات عمومی و مراقبت و نگهداری از ساختمانها) که توسط وزارت راه و شهرسازی تدوین شده تا دستورالعملهای وزارت کار و ضوابط داخلی شهرداریها همه و همه بر ضرورت رعایت ایمنی در حین ساخت و بهره برداری از ساختمان دستورات لازم را تأکید کرده اند و از این نظر کمبود جدی احساس نمی شود. اما در کنار نکات بند 1 این یادداشت، متأسفانه همواره کنترلهای ایمنی در کشور ما با تسامح برخورد شده است و به عبارتی تبصره ها و ملاحظات جای خود را به اصل موضوع داده است. نباید به بهانه گرانی هزینه های ایمنسازی ساختمان و همکاری نکردن مالکان و بهرهبرداران با جان و مال مردم بازی شود. دستگاههای مسئول خصوصاً کسانی که در مقررات و آئیننامهها مسئولیت کنترل و صدور گواهیهای ساختمان را برعهده دارند باید بدون اغماض و ملاحظات معمول تا دیر نشده برای همه ساختمانها خصوصاً بناهای پرخطر کنترلهای قانونی را اعمال و حتی با پلمپ و یا قطع خدمات عمومی به ساکنان اینگونه ساختمانها اعم از تجاری، اداری و یا مسکونی ایمنی را به شدت جدی بگیرند و با مالکان و بهرهبرداران متخلف برخورد کنند. نوشتن چند نامه و تذکر کتبی و یا اخذ تعهد و . . . از مالکان و بهره برداران توسط شهرداریها و نظامات مهندسی مبنی بر اینکه در صورتیکه حادثه رخ دهد مسئولیتش با خودتان است، هیچ دردی را دوا نمیکند. پرواضح است ساختمانها و افراد آنها سرمایه های عمومی و ملی هستند و آسیب دیدن آنها اعم از مادی و معنوی لطمات جبران ناپذیری را به کشور وارد میکند و از ضررهای مادی که بگذریم برای سالها تأثرات ناشی از فوت و یا جرحی در یک خانواده چه بسا مسیر زندگی آنها را تغییر میدهد و مغزها و استعدادهای گوناگونی را از بین میبرد. درست است که در چنین ساختمانهایی اجزای ساختمان در مالکیت خصوصی است ولی همین مصالح ساختمانی اعم از فولاد و بتن و شن و ماسه و غیره همه از ذخایر ملی و با اسکناسهای همین کشور تهیه شده و نابود شدن آنها همه این ذخائر و سرمایه ها را از بین میبرد. واقعیت این است که نظام ساخت و ساز و بهره برداری از ساختمان در کشور ما معیوب است. وقت آن است که مجلس محترم و قوه قضائیه با کمک دستگاههای دولتی و شهرداریها سریعاً قانون برخورد با متخلفان ساختمانی را با تعریف جرم و مجرم و میزان کیفر برای کسانی که خصوصاً ایمنی را رعایت نمیکنند و دستگاههایی که در صدور گواهیهای ایمنی مصامحه میکنند تهیه، تصویب و ابلاغ نمایند. موضوع آنقدر جدی است که نمیتوان برای کسی که با جان و مال مردم و سرمایه ملی بازی میکند با عنوان متخلف برخورد کرد. او باید مانند سایر مجرمینی که حقوق مردم را ضایع میکنند و در قوانین قضایی کیفر متحمل میکنند مجرم تلقی شود. متأسفانه در مقررات و دستورالعملهای موجود این ضعف جدی وجود دارد.
3- مسئله دیگری که به بهانه این موضوع باید به آن پرداخته شود موضوع تغییر کاربری در واحدهای ساختمانی آنهم بطور گسترده و بی رویه در همه شهرهای کشور است. ساختمان پلاسکو قطعاً در محاسبات اولیه مقرر نبوده تا طبقه هفدهم آن بعنوان کارگاه تولیدی استفاده شود. حداکثر کاربری آن دفاتر تجاری و یا فروش محصولات است. کارگاه تولیدی تعریف خاص خود را دارد. چرا باید اجازه داده شود کاربریهای غیرقانونی در این ساختمان و سایر ساختمانهای مشابه مورد استفاده قرار گیرد؟ امروزه بسیاری از واحدهای اداری و تجاری و بانکها در ساختمانهای مسکونی قرار گرفته اند. مسائل ایمنی برای هر کدام از این کاربریها دارای درجات متفاوت است. تغییر کاربری گذشته از اثرگذاری بر ترافیک منطقه، مصرف انرژی، آب و . . . بر باربری سازه ساختمان نیز تأثیر بسیار جدی دارد. باید همه شهرداریها با درسگیری از این موضوع به شدت با تغییر کاربریها برخورد نمایند و به هیچ وجه اجازه این کار حتی با وصول جریمه های سنگین به مالکان ندهند.
4- نکته دیگری که باید در اینجا به آن اشاره شود تنوع و تعدد ساختمانهای مشابه پلاسکو در تهران و سایر شهرهای پرجمعیت کشور از حیث نحوه طراحی و نوع آئین نامه های ساختمانی است. سازه های فلزی عموماً در برابر حرارت ناشی از آتش ضعف دارند. این ضعف در صورتیکه پروفیل های فلزی پوشش مناسبی هم نداشته باشند بیشتر نمایان میشود. سازه ساختمان پلاسکو علاوه بر قدمت ناشی از فرسودگی و عمر مصالح و تکنولوژی قدیمی ساخت، از ضعف طراحی بواسطه بروز نبودن با آیین نامه های امروزی رنج می بُرد. در گذشته مانند امروز مقررات ملی برای طراحی و اجرای ساختمان ها وجود نداشت، از طرفی بسیاری از ملاحظات امروزی در ترکیبات بارگذاری سازه ها لحاظ نمیشد. آیین نامه های امروزی هم در حوزه ملی و هم بین المللی بدلیل پیشرفت علوم خصوصاً تجارب ناشی از حوادث گذشته توسعه پیدا کرده اند. بارهای ناشی از حرارت آتش امروزه موضوع مهمی است که در طراحی سازه ها لحاظ میشود. در حرارت بالای 500 درجه سانتیگراد رفتار فولاد متفاوت است و وقتی حرارت به 700 درجه میرسد مقاومت فولاد حدوداً به نصف تقلیل پیدا میکند. در این جا خرابی پیش رونده مطرح میشود که به احتمال قوی با توجه به سنگینی ناشی از کاربری ساختمان و احتمال عدم ملاحظه این موضوع و سایر ملاحظات طراحی به روش های امروزی در محاسبات ساختمان، انهدام سازه با این شوک حرارتی بدیهی بود. فراموش نکنیم که برج های اسکلت فلزی دوقلوی نیویورک نیز به دلیل عدم تحمل بارهای ناشی از حرارت آتش در نهایت دوام نیاوردند و ساعاتی بعد سقوط کردند. کم نیستند ساختمانهایی که همین حالا در تهران و سایر شهرها وجود دارند که در دهه های گذشته و در خلاء آئین نامه های سازه ای طراحی شده اند. امروزه در کشور ما برای ساختمان سازی و بهره برداری از آن مقررات ملی ساختمان وجود دارد که در دوران مسئولیت حقیر 22 مبحث از آن ویرایش و یا تدوین شد. ساختمانهایی که در سالهای اخیر و براساس این مقررات روز طراحی شده اند درصورتیکه بر همین اساس هم ساخته شده باشند چالشهای سازه ای مهمی ندارند، اما ساختمانهایی مانند پلاسکو در زمانی طراحی شده اند که مقررات ملی و محلی و جامعی وجود نداشته است. وانگهی آئین نامه های معتبر بین المللی نیز بدلیل توسعه علوم و فنون و حوادث مهمی مانند آتش سوزی، زلزله های با مشخصات گوناگون و بطور کلی تنوع ماهیت بارهای وارده بر ساختمان همگی توسعه پیدا کرده و بعبارتی به روز و کیفیتر شده اند. از مسئولین مربوطه خصوصاً وزارت راه و شهرسازی و وزارت کشور (شهرداریها) انتظار میرود در قالب برنامه ای گسترده چنین بناهایی را در قالب گروه های تخصصی و با کمک گرفتن از سوابق موجود ساختمان و ساکنین مورد بررسی قرار دهند و طراحی و استحکام چنین ساختمانهایی با مقررات ملی و یا بین المللی روز تطبیق گردند و درصورت لزوم مقاومسازی و بهسازی شوند و یا درصورت فرسوده بودن و غیرقابل بهسازی تخریب و یا غیرقابل بهره برداری گردد. متأسفانه در شهر تهران و برخی از کلان شهرهایی مانند مشهد، شیراز، کرمانشاه، اصفهان و غیره چنین ساختمانهایی به تعداد بسیار زیاد وجود دارد.
غلامرضا هوائـی
رئیس انجمن مهندسی سازه ایران
و عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر